Cam kết của Việt Nam về việc dần xóa bỏ rào cản thuế nhập khẩu cho các nước ASEAN khi gia nhập Khu vực mậu dịch tự do (AFTA) chính thức có hiệu lực từ ngày 1-1-2018 thì nhiều lĩnh vực đã bị tác động mạnh. Đối với ngành mía đường ngay lập tức chịu sự cạnh tranh quyết liệt và đang phải đối mặt với nhiều thách thức không chỉ riêng các nhà máy đường mà cả nông dân trồng mía.

Bài 1: Doanh nghiệp và nông dân gặp khó

Giá đường trên thị trường và giá mía nguyên liệu đang giảm mạnh, đường sản xuất ra khó tiêu thụ dẫn đến tồn kho với số lượng lớn... là những tình cảnh mà nhiều nhà máy đường ở khu vực ĐBSCL và người trồng mía nơi đây đang đối mặt từ khi AFTA có hiệu lực tại Việt Nam.

Casuco đang tồn kho lượng lớn đường do sự cạnh tranh từ đường nhập của các nước.

Theo nhận định của ngành chức năng, tham gia AFTA đồng nghĩa với việc các doanh nghiệp Việt Nam sẽ có cơ hội thâm nhập một thị trường rộng lớn của các nước ASEAN. Việc giảm thuế hàng nhập khẩu từ các nước ASEAN sẽ giúp doanh nghiệp giảm chi phí đầu vào, qua đó hạ được giá thành sản xuất. Ngoài ra, việc mở cửa còn giúp họ cọ sát với các doanh nghiệp khác trong khu vực, làm tăng tính cạnh tranh của sản phẩm Việt Nam. Tuy nhiên, tham gia AFTA cũng tạo ra không ít thách thức, đặc biệt là sự cạnh tranh gay gắt đến từ hàng giá rẻ, chất lượng tốt; trong đó mặt hàng đường là một trong những sản phẩm đang chịu sự cạnh tranh quyết liệt nhất. 

Đường tồn kho kỷ lục

Vùng ĐBSCL là nơi trồng mía lớn nhất của cả nước, với diện tích xuống giống trong những năm gần đây khoảng 50.000ha, sản lượng đường cung ứng ra thị trường khoảng 500.000 tấn/năm. Trong đó, Hậu Giang là tỉnh có diện tích mía lớn nhất của vùng với gần 11.000ha, cung cấp nguồn nguyên liệu chính cho 2 doanh nghiệp sản xuất đường trong tỉnh, gồm: Công ty TNHH Mía đường cồn Long Mỹ Phát và Công ty Cổ phần Mía đường Cần Thơ (Casuco) với 2 nhà máy đường trực thuộc là Xí nghiệp đường Vị Thanh và Nhà máy đường Phụng Hiệp. Những năm trước, mặc dù thị trường đường đôi lúc có biến động nhưng đa phần là ở mức các doanh nghiệp đảm bảo có lời do đường được bảo hộ nhờ mức thuế cao và hạn ngạch nhập khẩu, đồng thời công tác chống đường lậu được siết chặt ở các cửa khẩu biên giới, nhất là biên giới Việt Nam với Camphuchia.

Thế nhưng, từ lúc vụ ép mía 2017-2018 được bắt đầu vào khoảng đầu tháng 10 năm 2017 và kéo dài đến thời điểm này thì tình hình tiêu thụ đường của các nhà máy đường vùng ĐBSCL gặp nhiều khó khăn khi giá bán liên tục giảm. Lượng đường tồn kho dần đẩy lên mức kỷ lục do sản xuất ra không có nơi tiêu thụ, nhiều nhà máy đường sau khi chứa đường đầy hết trong kho phải đem chất ra ngoài đường đi xung quanh nhà máy. Đây là tình cảnh chưa từng có trong nhiều năm qua.

Ông Nguyễn Hoàng Ngoan, Phó Tổng Giám đốc Casuco, cho biết: Tình hình tiêu thụ đường trong những năm gần đây luôn gặp nhiều trở ngại, nhất là vào thời điểm cận và khi Việt Nam chính thức hạ rào cản thuế nhập khẩu đường với các nước trong khối ASEAN. Cụ thể, giá đường vào thời điểm đầu vụ ép (đầu tháng 10 năm 2017) dao động từ 13.000-13.500 đồng/kg, giảm từ 2.000-2.500 đồng/kg so với cùng kỳ. Thế nhưng, sang tháng đầu của năm 2018 và kéo dài đến thời điểm này là giá đường chỉ còn 12.500 đồng/kg. Với mức giá này thì hầu hết các nhà máy đường đều bị lỗ nếu xuất bán. Do đó, nhiều doanh nghiệp còn trữ lại nên dẫn tới lượng đường tồn kho ở mức kỷ lục.

Theo phân tích của một số nhà máy đường vùng ĐBSCL, nguyên nhân đường tiêu thụ chậm và giá bán giảm mạnh trong vụ ép mía đang diễn ra là khi các khách hàng biết thông tin Việt Nam hạ thuế mặt hàng đường nên họ chờ sang năm 2018 mới mua với giá rẻ hơn. Hiện lượng đường Thái Lan vào thị trường Việt Nam đang tăng mạnh với giá thấp hơn đường trong nước khoảng 1.000 đồng/kg, từ đó nhiều nhà máy đường vùng ĐBSCL đang rơi vào tình trạng mất mối vì khách hàng chuyển sang mua đường Thái.

Nhà máy đóng cửa, nông dân bán mía giá rẻ

Như một quy luật tất yếu khi cuộc cạnh tranh ngày càng khốc liệt, nhất là trước tình hình hội nhập như hiện nay thì những nhà máy đường có vùng mía nguyên liệu xa, việc sản xuất không mang lại hiệu quả sẽ không thể trụ vững. Điều này được thể hiện khi đã có nhiều nhà máy đường vùng ĐBSCL phải đóng cửa. Ông Phạm Quang Vinh, Chủ tịch HĐQT Casuco, Phó Chủ tịch Hiệp hội Mía đường Việt Nam, cho biết: Trong bối cảnh Việt Nam hội nhập AFTA như hiện nay, mặt hàng đường đang chịu ảnh hưởng lớn nhất và tác động mạnh mẽ với các doanh nghiệp mía đường cũng như nông dân trồng mía, khi thuế nhập khẩu đường của các nước ASEAN từ 30% xuống còn 5% trong năm 2018 này và tiếp tục dự báo sẽ còn khó khăn hơn bởi khi đến năm 2020 là 0%. Nếu trước năm 2018, khi Việt Nam mới chuẩn bị hội nhập đã có một số nhà máy đường tại vùng ĐBSCL phải đóng cửa do sự cạnh tranh trong tiêu thụ đường ngày một gay gắt, đơn cử như nhà máy đường ở Kiên Giang và một nhà máy đường ở Long An. Đến khi AFTA có hiệu lực thì tiếp tục có thêm một nhà máy đường lại đóng cửa là Nhà máy đường Cà Mau. Như vậy, tính đến tời điểm này đã có 4/10 nhà máy đường vùng ĐBSCL phải đóng cửa trước sức ép hội nhập. Tuy nhiên, điều đáng lo hơn là khi Nhà máy đường Cà Mau đóng cửa cũng là lúc vùng mía nguyên liệu nơi đây đang vào vụ thu hoạch, điều này gây nhiều lo lắng cho nông dân và ngành chức năng địa phương.

 Cũng theo ông Vinh, với vai trò là lãnh đạo của Hiệp hội Mía đường Việt Nam nên sau khi biết Nhà máy đường Cà Mau đóng cửa thì ngay trong tháng 12-2017, Casuco đã cử cán bộ xuống vùng mía nơi đây để gặp gỡ chính quyền địa phương và người trồng mía nhằm thương thảo và tiến hành ký hợp đồng mua mía để chia sẻ khó khăn với bà con. Cùng với Casuco thì các nhà máy đường còn lại của vùng ĐBSCL cũng cam kết đến hỗ trợ mua mía cho nông dân Cà Mau nên cơ bản đã tháo gỡ được khó khăn. Tuy nhiên, có một hệ lụy mà nông dân đang thu hoạch mía trong lúc này đang gánh chịu là giá mía nguyên cũng giảm theo giá đường trên thị trường.

Ghi nhận tại vùng mía của thành phố Vị Thanh đang vào thời điểm đốn mía cuối vụ thì thương lái cân mía (giống suphanburi 7) có giá từ 750-800 đồng/kg, giảm từ 150-200 đồng/kg so với thời điểm đầu tháng 11-2017. Vừa bán xong gần 4 công mía của gia đình, anh Nguyễn Văn Cảnh, ở ấp Thạnh Trung, xã Hỏa Lựu, thành phố Vị Thanh, thông tin: “Do giống mía có thời gian sinh trưởng dài ngày nên người dân nơi đây thường thu hoạch mía trễ và hiện mía ở khu vực này đều hơn 13 tháng tuổi. Nếu như mía cuối vụ năm rồi bán được 1.000 đồng/kg thì năm nay giảm đi 25%. Với mức giá này coi như vụ mía năm nay người trồng mía nơi đây chỉ huề vốn, còn hộ nào thuê đất thì bị lỗ”.

Anh Nguyễn Thanh Xuân, ở ấp Mỹ 1, xã Hỏa Lựu, chia sẻ: “Trước tình hình khó khăn của ngành mía đường, nếu như ngành chức năng và nhà máy đường không có giải pháp tháo gỡ, nông dân trồng mía chỉ huề vốn hoặc thua lỗ thì khả năng sau vụ này sẽ có nhiều nông dân bỏ mía mà chuyển sang cây trồng khác là điều khó tránh khỏi”. 

Như vậy, từ thực trạng trên cho thấy khi thời gian cam kết tham gia AFTA của Việt Nam có hiệu lực, rào cản thuế nhập khẩu đường thấp và quan niệm đường lậu của các nước ASEAN tới đây sẽ không còn thì đòi hỏi ngành mía đường phải cạnh tranh quyết liệt với các nước có công nghiệp đường phát triển nếu muốn tồn tại, đặc biệt là Thái Lan, vốn là quốc gia xuất khẩu đường lớn thứ hai thế giới. Tuy nhiên, con đường cạnh tranh lại đang đặt ra nhiều thách thức phía trước.

Bài, ảnh: H.THU - H.PHƯỚC